ક્ષત્રિય અને દશેરા શસ્ત્ર પૂજન : “शस्त्रेण रक्षति राष्ट्र, शास्त्र चर्चा प्रवर्तते”

 

“शस्त्रेण रक्षति राष्ट्र, शास्त्र चर्चा प्रवर्तते”

- શાંતિ પર્વ મહાભારત (દેવવ્રત ભીષ્મ યુધિષ્ઠિર ને કહે છે.)  

(શસ્ત્રો જ રાષ્ટ્રની રક્ષા કરી શકે આમ એ માધ્ય્મથી રક્ષિત રાષ્ટ્ર(દેશ) માજ શાંતિ સ્થપાય છે અને શાંતિ હોય તો શાસ્ત્રાર્થ થાય, એટકે કે શાસ્ત્રોની રચના, એના પર ટીકા, સંશોધન, વિચાર, ચર્ચા કરી શકાય કે વિકાસની કે અન્ય બાબત પરની વિચારણા.) 

(એક અરજી) :- 

જય માતાજી,

મિત્રો કાલે વિજયાદશમીનો મહાપર્વ આવીરહ્યો છે, અધર્મ પર ધર્મના વિજયનો આ મહાપર્વ ખાસ કરીને ક્ષત્રિયો માટે વિશેષ મહત્વ ધરાવે છે ક્ષાત્રકુલ શિરોમણી સુર્યવંશ દિવાકર શ્રીરામચંદ્ર મહાપ્રભુ એ રાવણ રૂપી અધર્મનો નાશ કરી પૃથ્વી પર ધર્મની સ્થાપના કરી, આપણી રગોમા એમનું જ લોહી વહે છે, આમ આપણે આ ઉત્સવને ખુબ જ ઉમળકાથી ઉજવીએ છીએ. અને પરંપરાગત પરિધાન શિરસ્ત્રાણ સાથે ભવ્ય રેલીઓનું આયોજન કે શાસ્ત્રપુજનનું આયોજન કરીએ છીએ.

પણ એક ક્ષત્રિય તરીકે આપણે આપણા પરંપરાગત અસ્ત્ર-શસ્ત્ર વિષે કેટલું જાણીએ છીએ? શસ્ત્ર ધારણ કરનારમા વિવેક, વિનય અને ધૈર્ય ખુબ જ જરૂરી છે, પણ આપણે દશેરા કે લગ્નના પ્રસંગે ઉન્માદમાં એજ ચુકી જઈએ છીએ, કે આપણા પૂર્વજો એ ધારણ કરી રણમેદાન મા શત્રુદળમાં હાહાકાર મચાવતા શત્રુઓના મસ્તાકોના ના ઢગ કરી એનાપર સુર્ય સામાન શોભતા એની તેઓ પૂજા આરાધના કરતા, એ આપણા પરંપરાગત અસ્ત્ર-શસ્ત્રોમા વિવિધ પ્રકારના ખડગ, ખાંડા, તલવાર, કટાર, ચક્ર, ગદા, મગદળ, અંકુશ, પાશ, વિવિધ પ્રકારના શૂળ (ભલા, સાંગ, બરછી વગેરે), દ્વીશુળ, ત્રિશુલ, વિવિધ પ્રકારના બાણ, ધનુષ્ય વગેરે જેમાં ખાસ કરીને  ખડગ, ખાંડું કે તલવારને વિશેષ સ્થાન છે, તલવારના ઘણા સ્વદેશી અને વિદેશી પ્રકારો છે જેમાં તેગ, અફઘાની પુલ્વાર, તુર્કી કિલ્જ, અરબની સૈફ, ઈરાની શમશીર, સુલેમાની, જમધર, ગંગાજમની જેવા સ્વદેશી સાથે જાપાની કટાનાં, ચાયનીઝ અને સમુરાઈ સમુદાયની સમુરાઈ, ફિરંગી, ક્રીચ(સ્વોર્ડ) વગેરે જે એના પાના અને મુઠ પરથી ઓળખી શકાય છે આમ પાના અને મુઠ ના પણ વિવિધ પ્રકારો છે, એના પાનાં બનાવવાની પ્રાચીન રીત ખુબ જ વિશિષ્ટ હતી તલવારના પાના બનાવવા ઉપયોગમાં લેવાના પોલાદના પટ્ટાઓ ને વિશિષ્ટ જડીબુટ્ટીઓ લગાવી જમીનમા મોટો ખાડો કરી એમાં છાણ સાથે વિશિષ્ટ રસાયણો નાખી એ પાટાઓને એમાં દાટી દેવામાં આવે કેહવાતું કે એના પર રસયણો ને જડીબુટ્ટીના પ્રભાવથી ચોક્કસ વીજળી પડતી અને ખાડામાંનું છાણ બળી જતું અને એ વીજળી પાછી ઉપર ચડવાને બદલે એ પોલાદમા સમાઈ જતી જેથી એ શક્તિ (પાવર)થી એ શક્તિપુંજ સામાન બની જતી, એવા દિવ્ય શસ્ત્રોને આપણે માત્ર ભભકા માટે જેમ ફાવે તેમ પ્રદર્શિત કરીએ છીએ અને ભૂલી જઈએ છીએ કે એ આપણા માટે શક્તિ (ભગવતી)નું પ્રતિક છે, શક્તિ પુંજ છે, પૂજા કરવાનું સાધન છે, નઈ કે પ્રદર્શન નું, આમ એ ક્યારે બહાર આવે એના વિષે એક સુંદર શ્લોક છે,        

मिम्यक्ष येषू सुधिता ध्रुताची हिरण्यनिर्णीगुपरा न रुष्टा I 

गुहा चरन्ति मनुषो न योषा सभावती विदथ्येव सं वाक् II 

(મેઘ મંડળમાં સ્થિત વિધુત એટલેકે વીજળી સમાન, ક્ષત્રિયોના મજબુત હાથોમાં સોનાની જેમ ચળકાટ કરતી તલવાર આવરણમાં એટલેકે મ્યાનમાં, મર્યાદામાં રેહતી સ્ત્રી સામાન છુપાઈ રહે છે, એ વિદ્વાનોની વાણીની જેમ વિશિષ્ટ પરિસ્થિતિ માંજ બહાર આવે છે.) આમ જેમ તેમ બહાર ન કાઢવી. 

(શસ્ત્રપૂજન વિધિ વિષે) :- 

શસ્ત્રપૂજન એ શાસ્ત્રોક્ત વિધિ છે પેહલાના જમાનામાં એના પૂજન માટે કે શસ્ત્ર/યુધ્ધ અભ્યાસ ની શરૂઆત કરતા ક્ષાત્રબાળ માટે એક વિશિષ્ટ યજ્ઞનું આયોજન કરવામાં આવતું, પરંતુ એના સીવાય પરંપરાગત વિધિ પણ પ્રચલિત છે જે અત્યારે જુજ કે નહીવત ક્ષત્રો કરે છે, જે નીચે મુજબ છે.

નોમના મા ભગવતી કુળદેવીના નીવેધ કરી ભગવતીની આરાધના પૂજા કરી એ રાત બ્રહ્મચર્ય પાળી બીજે દિવસે વિજ્યાંદશમીની સવારે (ઘણા સાજે પણ આવીધી કરે છે) યોગ્ય મુહુર્ત મા જો રેગુલર જનોઈ ધારણ ન કરતા હોવ તો ૫૧ ગાયત્રીમંત્ર જપ કરી જનોઈ ધારણ કરી માત્ર ત્રીવસ્ત્ર (ધોતી, ઉપવસ્ત્ર અને જનોઈ) ધારણ કરી કુળદેવીના પૂજા સ્થાનપર એક બાજોઠ પર કેશરી કપડું પાથરી તેના પર પોતાના પૂજનીય શસ્ત્રોને સ્થાપિત કરી વૈદિક મંત્રોચાર( ક્ષાત્રઋષિ વિશ્વામિત્ર રચિત યાયુંર્વેદના ઉપવેદ ધનુર્વેદમાં દર્શાવેલ ખડગ સ્તુતિના શ્લોકો) જો એ ના ફાવે તો નીચે દર્શાવેલ પ્રાથના થી પૂજન કરવું, પ્રથમ ગણેશને યાદ કરી ભગવતીને યાદકરી શક્તિ ને સમરવી પ્રથમ તલવાર રૂપી શક્તિને મ્યાનથી બાર કાઢી તેને જળ અભિષેક, ત્યારબાદ દૂધ અભિષેક કે છાસ ત્યારબાદ ઘીનો અભિષેક, ત્યારબાદ સિંધુર થી એને ચાંદલા કરવા, અને તલવારને મ્યાન કરી ચુંદડી ચડાવવી (એને મ્યાન સહીત ચુંદડી બાંધવી) ત્યારબાદ એની આરતી કરવી. 

(ભગવદ્ગોમંડલ પ્રમાણે)       

• તલવારમાં કોઈદિવસ તમારું મોઢું જોવું નહિ

• જો યુંદ્ધ સમયે તલવાર પોતાની હાથે મ્યાન બહાર આવે તો યોદ્ધો અવશ્ય વિજયી થાય છે, અમુકના કેહવા પ્રમાણે શસ્ત્રગારમા ઘણી પડેલી તલવારમાંથી જે સંકેત આપે એને રાજા યુંદ્ધમાં ધારણ કરતા,

• કીર્તિ કે સમૃદ્ધિની આશા હોય તો તલવાર્પર રુધિર અભિષેક કરવો. (અમુક શાસ્ત્રોમા સ્વરુધીર અભિષેક વર્જિત માનતો કારણ કે ધનુર કે ઝેરી પાનાથી નુકશાન થઇ એ હોઈ શકે) 

• સંતતિ ની આશા હોય તો ઘી થી અભિષેક કરવો, 

• સંપત્તિની આશા હોય તો પાણીણો અભિષેક કરવો. 

આમ પૂજન કે યુધ્ધ સિવાય તેને મ્યાનથી સંપૂર્ણ બહાર કાઢવી નહિ. 

(ક્ષત્રિય તરીકે શસ્ત્રશક્તિને પ્રાર્થના):- 

મૂળ આ હિન્દીમાં છે મેં ગુજરાતી ભાષાંતર કરેલ છે, જે નીચે મુજબ છે..

"શસ્ત્ર પૂજા હેતુ હે પ્રભુ વિનય અમને આપજો

રહે સમર્પિત ગુરુચરણ એવું હૃદય અમને આપજો 

પ્રભુ વિનય અમને આપજો.......૧)

આપજો સદભાવના, સદકામના, સતસાધના

શક્તિને પ્રતિ ભક્તિથી કરીયે અમે શસ્ત્રોપાસના

ન્યાયના પથ પર નિરંતર અભય અમને આપજો 

પ્રભુ વિનય અમને આપજો.......૨)

રાષ્ટ્રથી રક્ષિત રહીએ અમે રાષ્ટ્રની રક્ષા કરીએ 

આપજો આદેશ અમને રક્ષા અમેં નિર્બલની કરીએ 

હર ક્ષેત્રમાં ધર્મકાર્ય હેતુ વિજય અમને આપજો 

પ્રભુ વિનય અમને આપજો.......૩)

શસ્ત્ર પૂજા હેતુ હે પ્રભુ વિનય અમને આપજો

પ્રભુ વિનય અમને આપજો..........

(આપણી પ્રચલિત પારંપરિક ખડગ/તલવાર યુંદ્ધકળા પ્રદર્શન/નિદર્શન વિષે) :-  

૧) દાવ :- (તલવારબાજી)

પ્રાચીન યુધ્ધકલા મા દાવનું મુખ્ય સ્થાન હતું એ યુધ્ધ અભ્યાસમા કરવામાં આવતા યોગ્ય ગુરુ પાસે ક્ષાત્રો તેનો અભ્યાસ કરતા યજુર્વેદ પ્રમાણે મૂળ ૧૨ પ્રકારે ખડગ-કવચ (તલવાર- ઢાલ)ના દાવો હતા, અને દરેકના પેટા પ્રકારો હતા, સમયાંતરે એમાં ઉમેરો થતો જતો. જે મૂળ કળા હતી જે અત્યારે દક્ષિણ મા ક્યાંક કયાંક જોવા મળે છે બાકી એ લુપ્ત થઇ છે એ સિવાય લાઠીના દાવો પ્રચલિત હતા. 

૨) તલવાર સમણવી:- (તલવારબાજી) 

આ અર્વાચીન કળા છે જે મૂળ તો દાવ પરથી જ ઉતરી આવી છે જે મુખ્ય રીતે ગુજરાતમાં જ વધારે પ્રચલિત છે આજથી ૭૦-૮૦ વર્ષ પેહલા અનુ અસ્તિત્વ ના હતું એવું મારું માનવું છે, પણ એનું આજે વિશિષ્ટ સ્થાન ધરાવે છે, તલવારની ચમકના ભભકા ને કારણે ભારે રોમાંચ જગાવે છે, પણ તલવાર સાથે ક્ષત્રિયને જોડીરાખવાનું આજે એ કામ કરે છે, બુન્ગીયાના નાદમાં ક્ષણમાટે એને સમણતા શુરાતન રૂપે ક્ષાત્રત્વનો સંચાર જરૂર કરે છે, આ કલાને મેર લોકોએ તેમના પ્રાચીન મણીયારા રાસ (મણીયારો મૂળ દાંડિયા સાથેજ લેવાતો)મા તલવાર ઉમેરી શિવજીના હાલરડા ને એ ઢાળમાં સુંદર રાસ તૈયાર કરેલ છે જેને આંતરરાષ્ટ્રીય કક્ષાએ નામના મેળવી છે, તેમાં રાણાભાઈ સીદા ને એમની ટીમ ખુબ પ્રસિદ્ધ છે, ક્ષાત્રયુવાઓને આ અંગે તાલીમ આપવાનું બીડું ઘણા ક્ષાત્રગ્રુપ કરી રહ્યા છે જેમાં આદિપુર સ્થિત તલવારબાજી ટીમ (ધ્રુવરાજસિંહ અને તેમની ટીમ) મુખ્ય છે તથા શ્રી રાજ ક્ષાત્રગૌરવ સાંસ્કૃતિક સંસ્થાનની મારી ટીમ દ્વારા પણ અમે પ્રયત્નો કરીએ છીએ. 

આમ વર્તમાન યુગમાં આપડા આ પરંપરાગત શસ્ત્રોનું સ્થાન આધુનિક રાઈફલ, મિસાઈલ, રેન્ક , ફાઇટર્સ વગેરે એ લીધું છે અને આપડા આ પરંપરાગત શસ્ત્રોની જરૂર આજનાયુદ્ધમા ઓછી છે પરંતુ આજે પણ એ રીત શસસ્ત્રદળો પણ જાળવે છે ઓફિસરને પી.ઓ.પી. મા સ્વોર્ડ આપવામાં આવે જ છે અને તાલીમ મા ઉત્તમ પ્રાદર્શન કરનારને સ્વોર્ડ ઓફ ઓનર આપવામાં આવે છે, શસ્ત્રપુજનમા એ આધુનિક હથિયારોની પણ પૂજા કરી શકાય રિવોલ્વર, પિસ્તોલ. વગેરે પરંતુ અપડા પારંપરિક શસ્ત્રો એ શક્તિનું રૂપ છે, શક્તિ પુંજ છે, એને ક્ષત્રિય તરીકે ઘરમાં રાખવાથી અને પૂજવાથી આયુંગમાં પણ આત્મ વિશ્વાસ ગજબ વધે છે, કોઈપણ ક્ષેત્રમાં સંઘર્ષ મા એ વિજય અપાવે છે, એ નક્કી છે, અંતે ક્ષત્રિય તરીકે શસ્ત્રને સમજીએ એની આમાન્યા જાળવીએ અસ્તુ. 

લીખીતન : શ્રી રાજ ક્ષાત્રગૌરવ સાંસ્કૃતિક સંસ્થાન વતી 

વાઘેલા ધર્મરાજસિંહ જે. (છબાસર)

સાભાર: રાજભા ઝાલા (વાંકાનેર) અને કિશોરભાઈ પટગીર..